ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ ΣΕΡΡΩΝ
Γεωγραφικά - Δημογραφικά στοιχεία
Ο Νομός Σερρών είναι ένας από τους 13 Νομούς της Μακεδονίας, του μεγαλύτερου διαμερίσματος της πατρίδας μας σε έκταση και πλούτο. 
Καταλαμβάνει το Ανατολικό της τμήμα και απλώνεται από το Στρυμονικό κόλπο, που βρίσκεται στη Νότια πλευρά του, μέχρι τα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα στο Βορρά. Ανατολικά συνορεύει με τους Νομούς Δράμα και Καβάλας και Δυτικά με τους Νομούς Θεσσαλινίκης και Κιλκής.
Καταλαμβάνει το Ανατολικό της τμήμα και απλώνεται από το Στρυμονικό κόλπο, που βρίσκεται στη Νότια πλευρά του, μέχρι τα Ελληνοβουλγαρικά σύνορα στο Βορρά. Ανατολικά συνορεύει με τους Νομούς Δράμα και Καβάλας και Δυτικά με τους Νομούς Θεσσαλινίκης και Κιλκής.
Ανήκει στους πεδινότερους Νομούς της χώρας, δεδομένου ότι το 48% της συνολικής έκτασης του χαρακτηρίζεται σαν πεδινό-ημιορεινό, και περικλείεται από τις οροσειρές Κερκίνς - Βερτίσκου - Κερδυλίων, δυτικά και Ορβήλου - Μενοικίου - Παγγαίου, Ανατολικά. Το νομό διασχίζει ο ποταμός Στρυμόνας, που πηγάζει από τη Βουλγαρία και εκβάλει στο Στρυμονικό κόλπο (Ορφανού). Κυριότερος παραπόταμος του είναι ο Αγγίτης, στο ανατολικό τμήμα του Νομού.
Ο συνολικός πληθυσμός του Νομού, κατά την απογραφή 1981, ήταν 196.247 κάτοικοι, δηλαδή το 2% της χώρας και κατανέμεται σε αστικό (23,6%), ημιαστικό (19,4%) και αγροτικό (50,0%).
Η συνολική έκταση του Νομού ανέρχεται σε 3.790 τετρ. χιλιόμετρα, δηλ. το 3% της χώρας, από την οποία το 41% είναι γεωργική γη, πράγμα που καθορίζει και την κυριότερη ασχολία των κατοίκων του Νομού.
Διοικητικά ο Νομός χωρίζεται σε 4 επαρχίες:
α. Επαρχία Σερρών με πρωτεύουσα τις Σέρρες
β. Επαρχία Βισαλτίας με πρωτεύουσα τη Νιγρίτα
γ. Επαρχία Σιντικής με πρωτεύουσα το Σιδηρόκαστρο
δ. Επαρχία Φυλλίδας με πρωτεύουσα τη Νέα Ζίχνη
α. Επαρχία Σερρών με πρωτεύουσα τις Σέρρες
β. Επαρχία Βισαλτίας με πρωτεύουσα τη Νιγρίτα
γ. Επαρχία Σιντικής με πρωτεύουσα το Σιδηρόκαστρο
δ. Επαρχία Φυλλίδας με πρωτεύουσα τη Νέα Ζίχνη
Οι κάτοικοι του, γηγενείς και Έλληνες καταγόμενοι από τις περιοχές της Ανατολ. Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου, κατοικούν σε πέντε Δήμους και 143 κοινότητες.
Αρχαιολογικοί και ιστορικοί τόποι
Στο Νομό υπαρχουν αξιόλογοι Αρχαιολογικοί και Ιστορικοί τόποι, τους οποίους μπορεί ο επισκέπτης να γνωρίσει. Αυτοί είναι: η πόλη των Σερρών, 
η περιοχή της Αμφίπολης, η Ιερά Μονή Ιωάννου του Προδρόμου και η Ιερά Μονή της Εικοσιφοινίσης με σπάνιες αγιογραφίες, τα οχυρά του Μεταξά κατά μήκος των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων, στην οροσειρά Μπέλες. Εδώ βρίσκεται και η τοποθεσία Κλειδί, όπου ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος εξολόθρευσε το στρατό των Βουλγάρων το 1014.
η περιοχή της Αμφίπολης, η Ιερά Μονή Ιωάννου του Προδρόμου και η Ιερά Μονή της Εικοσιφοινίσης με σπάνιες αγιογραφίες, τα οχυρά του Μεταξά κατά μήκος των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων, στην οροσειρά Μπέλες. Εδώ βρίσκεται και η τοποθεσία Κλειδί, όπου ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος εξολόθρευσε το στρατό των Βουλγάρων το 1014.
Οι επισκέπτες του Νομού μπορούν να περάσουν ευχάριστες στιγμές στον Άγιο Ιωάννη, προάστιο του Δήμου Σερρών, στην Κοιλάδα των Αγίων Αναργύρων, όπου βρίσκει κανείς ό,τι χρειάζεται για να περάσει ευχάριστα, στο Λαϊλιά με την πλούσια δασική του βλάστηση και το σύγχρονο Χιονοδρομικό κέντρο, στη Λίμνη Κερκίνη με το περίφημο τεχνητό φράγμα άρδευσης της πεδιάδας Σερρών, τον πλούσιο υδροβιότοπο και το φρέσκο ψάρι, στα Άνω Πορόια, με το δροσερό βουνίσιο κλίμα το καλοκαίρι και τη φρέσκια πέστροφα, στην Αλιστράτη, όπυ μπορεί να θαυμάσει το σπάνιο σε ομορφιά σπήλαιο, που είναι από τα καλύτερα της Ευρώπης.
Πολιτισμός
Ο Νομός είναι πλούσιος σε πολιτιστικές δραστηριότητες από τους πάρα πολλούς εκπολιτιστικούς συλλόγους που υπάρχουν. Είναι γνωστά στο Πανελλήνιο τα Αναστενάρια Αγίας Ελένης και η Γυναικοκρατία στις Κοινότητες Μονοκλησιάς, Νέας Πέτρας και Άνω Καμήλας.
Γεωργία - Κτηνοτροφία
Από τα 1.630.000 στρέμματα γεωργικής γης ποτίζονται τα 615.000 στρέμματα. Έχει γίνει αναδασμός με σύγχρονα μέσα άρδευσης σε 310.000 στρέμματα. Είναι Νομός κατ' εξοχήν γεωργικός με ποικιλία καλλιεργειών: σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι, καπνό, βαμβάκι, ζαχαρότευτλα, βιομηχανική τομάτα, μηδική, ρύζι, αραχίδα, δενδρώδεις καλλιέργειες, κηπευτικά κ.α. σε μεγάλες εκτάσεις.
Ο νομός είναι από τους πρώτους κτηνοτροφικούς της χώρας μας και ο κύριος προμηθευτής βοδινού κρέατος της αγοράς Αθηνών. Παράγει μεγάλες ποσότητες βοδινού, χοιρινού, αιγοπρόβειου και ορνηθίου κρέατος, αυγών και τυροκομικών προϊόντων άριστης ποιότητας.
Βιομηχανία - Βιοτεχνία
Στο Νομό υπάρχει μια Βιομηχανία παστερίωσης Γάλακτος, μια παρασκευής Ζαχάρεως, μια παρασκευής Άλατος, πέντε Τοματοπολτού και παρασκευής προϊόντων Τομάτας, Τυροκομία, Ποτοποιΐα, Χαλβαδοποιΐα, Εκοκκιστήρια Βάμβακος, Επεξεργασίας Ξύλου, Γλυκισμάτων, Ζωοτροφών. Ακόμα υπάρχουν εργοστάσια παραγωγής Λεβήτων, Εξατμίσεων, Δομικών Υλικών, Έτοιμων ενδυμάτων κ.α.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ
ΜΝΗΜΕΙΑ
ΜΝΗΜΕΙΑ
Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολύ αξιόλογους αρχαιολογικούς χώρους στην περιοχή της Αμφίπολης, ανοιχτούς στους επισκέπτες.
Από τους μακεδονικούς τάφους, που έχουν βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή της Αμφίπολης, δύο είναι οι σημαντικότεροι. Βρίσκονται ανατολικά τον δρόμου Θεσσαλονίκης - Δράμας και χρονολογούνται στον 3ο αι. π.Χ. Ο ένας έχει δρόμο, προθάλαμο με μια νεκρική κλίνη και θάλαμο με δύο νεκρικές κλίνες σε σχήμα Γ. Στις κλίνες του θαλάμου υπάρχει ζωγραφική διακόσμηση με Διονυσιακά θέματα. Ο δεύτερος τάφος έχει δρόμο και είναι μονοθάλαμος με δύο νεκρικές κλίνες σε σχήμα Γ.
Τα αρχαία τείχη της πόλης αποτελούν ένα περίβολο με μήκος 7.450 μ. περίπου, που περιέβαλλε την πόλη απ' όλες τις πλευρές. Ένας μικρότερος περίβολος μήκους 2.200 μ. περίπου υπήρχε στην Ακρόπολη. Αποκαλύφθηκαν εντυπωσιακά τμήματα 
του τείχους της κλασικής και ελληνιστικής εποχής. Το σημαντικότερο τμήμα είναι αυτό στο Σιδ. Σταθμό, κοντά στο Στρυμόνα, με οχυρές πύλες, μεγάλα συγκροτήματα αγωγών για την αποχέτευση των νερών της βροχής και εντυπωσιακές κλίμακες, που οδηγούν στον περίπατο του τείχους. Σημαντικό επίσης τμήμα είναι κι αυτό που βρίσκεται στην περιοχή της αρχαίας γέφυρας.
του τείχους της κλασικής και ελληνιστικής εποχής. Το σημαντικότερο τμήμα είναι αυτό στο Σιδ. Σταθμό, κοντά στο Στρυμόνα, με οχυρές πύλες, μεγάλα συγκροτήματα αγωγών για την αποχέτευση των νερών της βροχής και εντυπωσιακές κλίμακες, που οδηγούν στον περίπατο του τείχους. Σημαντικό επίσης τμήμα είναι κι αυτό που βρίσκεται στην περιοχή της αρχαίας γέφυρας.
Η αρχαία γέφυρα, που ήταν ξύλινη, αποτελεί μοναδικό εύρημα. Ανάμεσα στην οχυρή πόλη του τείχους και στην όχθη του Στρυμόνα βρέθηκαν εκατοντάδες πάσσαλοι, που εξασφάλιζαν κάποιο πέρασμα ως τα νεότερα χρόνια. Κάτω από τους πασσάλους αυτούς, σε βαθύτερο στρώμα, διαπιστώθηκαν περίπου 100 πάσσαλοι που στήριζαν τη γέφυρα των κλασικών χρόνων. Η γέφυρα αυτή ταυτίζεται με τη γέφυρα που αναφέρει ο Θουκυδίδης ότι κατέλαβε ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας το 424 π.Χ.
Το Γυμνάσιο αποτελεί το σημαντικότερο δημόσιο οικοδόμημα της Αμφίπολης. Βρίσκεται στο ΝΑ τμήμα της αρχαίας πόλης, ανάμεσα στον εξωτερικό και εσωτερικό περίβολο των τειχών και χρονολογείται από τον 4ο αι. π.Χ. έως τον 1ο αι. μ.Χ. Κεντρική θέση κατέχει η παλαίστρα, όπου υπάρχουν και τα εσωτερικά λουτρά με σύστημα υδροδότησης από πήλινους και μολύβδινους σωλήνες και μεγάλο αποχετευτικό αγωγό. Εντυπωσιακή είναι η μνημειακή κλίμακα που οδηγεί στο Γυμνάσιο, καθώς επίσης και ο ξυστός, στωικό οικοδόμημα για την άθληση, σε δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Μπροστά από τον ξυστό, βρίσκεται η παραδρομίς, ανοιχτός χώρος άθλησης για τις καλές καιρικές συνθήκες. Επίσης έχουν βρεθεί διμερής χώρος λατρείας των Ερμή-Ηρακλή, προστατών των Γυμνασίων, βωμός για θυσίες και εξωτερικά λουτρά.
Η Ελληνιστική οικία, που βρίσκεται ανάμεσα στο Γυμνάσιο και τη Ρωμαϊκή έπαυλη, χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ. Αποκαλύφθηκαν δύο μεγάλα δωμάτια και αυλή με περιστύλιο. Το ένα δωμάτιο έχει τοιχογραφίες με ορθογώνιους πίνακες με ρόμβους, που πλαισιώνονται από ιωνικούς κίονες και το άλλο κονιάματα με απομίμηση ψευδοϊσόδομης τοιχοποιίας.
Η Ρωμαϊκή έπαυλη βρίσκεται ΝΔ από τις Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές και το σημαντικότερο που διασώζει, εκτός από το ότι έχουμε μια εικόνα πολυτελούς, ιδιωτικής κατοικίας στη ρωμαϊκή εποχή, είναι τα ψηφιδωτά δάπεδα με μυθολογικές παρατάσεις της Αμυμώνης, του Ύλα, της Ευρώπης κ.α.
Οι Παλαιοχριστιανικές Βασιλικές είναι τέσσερις και βρίσκονται στο λόφο της Ακρόπολης. Κοσμούνται με ψηφιδωτά δάπεδα και χρονολογούνται στον 5ο-6ο μ.Χ. αιώνα. Στην ίδια περιοχή βρέθηκε και το κτίριο, όπου στεγαζόταν η έδρα της Επισκοπής Αμφίπολης, με μαρμάρινο δάπεδο, του 6ου αι. μ.Χ.
Το Λιοντάρι της Αμφίπολης, που είναι από τα πιο σημαντικά μνημεία, όχι μόνο της Αμφίπολης αλλά και της Μακεδονίας, βρίσκεται δίπλα στη δυτική όχθη του Στρυμόνα. κοντά στην παλιά γέφυρα. Αναστηλώθηκε σ' ένα συμβατικό βάθρο στη θέση όπου βρέθηκε, ύστερα από την ολοκλήρωση των ερευνών για την εύρεση όλων των τμημάτων του. Είναι ένα επιβλητικότατο μαρμάρινο λιοντάρι σε στάση καθισμένου αίλουρου με όρθια τα μπροστινά του πόδια και υψώνει το μεγαλόπρεπο ανάστημα του λίγο έξω από τα Ν. Κερδύλια, στην εθνική οδό Θεσσαλονίκης - Καβάλας.
Η καταστροφή του μνημείου τοποθετείται κατά τη γνώμη ορισμένων αρχαιολόγων στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. Είναι πιθανό ότι το μνημείο κατέστρεψαν οι Ρωμαίοι κατακτητές, οι οποίοι προκειμένου να το μεταφέρουν στη Ρώμη, το κατακερμάτισαν. Πιθανότερη όμως φαίνεται η εκδοχή, ότι το Λιοντάρι κατέστρεψαν το 1204 μ.Χ. οι Βούλγαροι, οι οποίοι με επικεφαλής τον Ιωαννίτση είχαν λεηλατήσει τότε όλες τις Μακεδονικές πόλεις.
Πολλές γνώμες έχουν διατυπωθεί για το σκοπό ή την αιτία της ανέγερσης του μνημείου. Επικρατέστερη είναι η άποψη του καθηγητή της Αρχαιολογίας Οσχάρ Μπρονίρ, που υποστηρίζει ότι ο Λέων στήθηκε προς τιμή του Λαομέδοντα, γιου του Λαρίχου και έμπιστου φίλου του Μ. Αλεξάνδρου. Ο Roger υποστήριξε την άποψη ότι το μνημείο στήθηκε προς τιμή του Νεάρχου, ναυάρχου του Μ. Αλεξάνδρου. Τέλος κατά μια άλλη εκδοχή, ο Λέων της Αμφίπολης ανηγέρθηκε ως συμβολικό μνημείο, που εξέφραζε τη μεγάλη δύναμη της πόλης, όπως συνέβη και με τους Λέοντες της Δήλου.
Αρχαιολογικοί χώροι που δεν έχουν ακόμη αξιοποιηθεί αλλά ωστόσο με δυνατότητες αξιοποίησης, βρίσκονται κι αλλού στο Νομό: Γάζωρος, Καλόκαστρο, Βέργη, Αηδονοχώρι, Σιδηρόκαστρο.
Στον επιβλητικό πευκόφυτο λόφο που δεσπόζει στη σημερινή πόλη των Σερρών, υψώνεται με επικό αέρα η ισχυρή Ακρόπολη, στους πύργους της οποίας αγρυπνεί το πνεύμα των Βυζαντινών. Εκεί ακούγεται καθαρά η πένθιμη φωνή, που αναδύεται από τα ερείπια και η παράξενη σιωπή των αμέτρητων αιώνων που ακολουθεί τον επισκέπτη με αθόρυβα βήματα από τις επάλξεις των πύργων.
Η Βυζαντινή αυτή Ακρόπολη κτίστηκε σε αρχαίο φρούριο που υπεράσπιζε την πόλη τον Ζ’ και ΣΤ’ π.Χ. αιώνα. Κατά τη Βυζαντινή εποχή μνημονεύεται σε πολλά χρυσόβουλα (αυτοκρατορικά διατάγματα) των διαφόρων βυζαντινών αυτοκρατόρων ως "Κάστρο". Με την πάροδο όμως του χρόνου η λέξη "κάστρο" κατέληξε να σημαίνει ολόκληρη την πόλη, Γι' αυτό μέχρι τις αρχές του αιώνα μας οι Σερραίοι ονομάζονταν από τους κατοίκους των γύρω χωριών "Καστρινοί". Από τη Φράγκικη κατάκτηση και πέρα επικράτησε για την Ακρόπολη η ονομασία "Καστέλι", που διατηρήθηκε μέχρι τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι Τούρκοι την ονόμαζαν "Μπας Κουλέ"' (κεφαλόπυργο) πιθανά από το μεγάλο πύργο της δυτικής πλευράς. Από το τουρκικό αυτό όνομα, προήλθε και η σημερινή ονομασία "κούλας" (πύργος).
Η Ακρόπολη τα βυζαντινά χρόνια περιβαλλόταν από ισχυρό τείχος με ατρακτοειδές σχήμα, που εκτεινόταν από τη Δύση προς την Ανατολή. Περιέκλειε δε στο εσωτερικό του τα διάφορα βυζαντινά κτίρια, δηλαδή τις κατοικίες των εκάστοτε διοικητών και λοιπών αξιωματούχων του κράτους. Στην Ακρόπολη διέμενε και ο διορισμένος από τη βυζαντινή αρχή φρούραρχος, που ονομαζόταν "καστροφύλακας". Γνωστός είναι ο καστροφύλακας Λέων ο Αζανίτης, που προσυπογράφει σε χρυσόβουλα του πρώτου μισού του 14ου αιώνα. Το τείχος της Ακρόπολης, κατά τον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή, είχε δύο πύλες, από τις οποίες η, μία βρισκόταν στην ανατολική και η άλλη στη δυτική άκρη του, πολύ κοντά στους αντίστοιχους πύργους. Ίχνη της δεύτερης πύλης διακρίνονται μέχρι και σήμερα κοντά στο μεγάλο πύργο της δυτικής πλευράς.
Υψηλοί και ισχυροί πύργοι ενίσχυαν, όπως ήταν φυσικό, την αμυντική δύναμη τον τείχους, από τους οποίους διασώθηκε μόνο ο ισχυρός και μεγαλοπρεπής πύργος της δυτικής πλευράς, "ο πύργος του Βασιλέως", κατεστραμμένος μόνο στο ψηλότερο μέρος του. Ο τεράστιος αυτός πύργος με ύψος, που θα πρέπει να προσέγγιζε τα 20 μ., είχε διπλό προορισμό: αφ’ ενός προστάτευε την πόλη που βρισκόταν δίπλα, αφ' ετέρου αποτελούσε το τελευταίο σημείο άμυνας σε περίπτωση που ο εχθρός καταλάμβανε την υπόλοιπη Ακρόπολη. Το τελευταίο αυτό σημείο άμυνας υπάρχει απαραίτητα σ' όλες τις Μεσαιωνικές Ακροπόλεις, είτε υπό μορφή ισχυρά οχυρωμένου περιβόλου, όπως π.χ. στα Σέρβια, είτε υπό τη μορφή μικρού φρουρίου, όπως το Επταπύργιο στην Ακρόπολη Θεσσαλονίκης, ή τέλος σαν μεμονωμένος πολυώροφος πύργος, όπως ή Ακρόπολη των Φιλίππων.
Επιγραφή στο δεξιό άκρο του πύργου του Βασιλέως συγκεντρώνει μεγάλο ενδιαφέρον και κατά την επικρατέστερη άποψη γράφει: "ΠΥΡΓΟΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ON ΕΚΤΙΣΕΝ ΟΡΕΣΤΗΣ".
Η ίδρυση της βυζαντινής Ακρόπολης ανάγεται στον 9ο μ.Χ. αιώνα, οπότε αναφέρεται για πρώτη φορά από ιστορικές πηγές ότι ο Αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς κατασκεύασε οχυρωματικά έργα στην πόλη των Σερρών. Η ακαταμάχητη Ακρόπολη είχε καλύτερη τύχη από το τείχος της πόλης: κατόρθωσε να διασωθεί από φοβερές βαρβαρικές επιδρομές και φοβερές καταστροφές. Ακόμα και το 1204 μ.Χ., οπότε ερειπώθηκαν τελείως τα τείχη της πόλης, η Ακρόπολη διέφυγε την καταστροφή. Με την οριστική όμως υποταγή των Σερρών στους Τούρκους το 1383 άρχισε η εγκατάλειψη και η βαθμιαία ερείπωση της Ακρόπολης, γιατί οι Τούρκοι είχαν στο πρόγραμμα τους την καταστροφή των κάστρων, για να μη γίνονται εστίες αντίστασης σε περίπτωση επαναστατικού κινήματος των Ελλήνων υπόδουλων.
Στο ΒΑ άκρο του κάστρου της Ακρόπολης βρίσκεται ο πανέμορφος βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου, που αναστηλώθηκε και ανανεώθηκε το 1937. Μέχρι το 1926 διατηρούνταν στο εσωτερικό του ναού αρκετά λείψανο τοιχογραφιών και λείψανα κοσμημάτων με τη συνήθη τεχνοτροπία και τα θέματα της εποχής των Παλαιολόγων.
Στην ανατολική πλευρά του ναού κάτω από το δίλοβο παράθυρο της αψίδας βρίσκεται η είσοδος κρύπτης, στην οποία κατεβαίνει κανείς με μικρή σκάλα. Η κρύπτη αυτή είχε κοιμητηριακό σκοπό, ήταν δηλαδή ο τόπος ταφής των στρατιωτών της φρουράς του κάστρου, που φονεύονταν ή πέθαιναν μέσα σ' αυτό από ασθένεια ή άλλη αιτία. Τον κοιμητηριακό χαρακτήρα της κρύπτης του Αγ. Νικολάου βεβαιώνουν τα λίγα λείψανα τάφων και ανθρώπινων οστών που βρέθηκαν μέσα σ' αυτήν.
Σύμφωνα με τις ενδείξεις ΙΙρακτικού του 1339-1342 μ.Χ. αλλά και της μορφής τοιχοδομίας του ναού συμπεραίνεται ότι ο Ναός του Αγ. Νικολάου κτίσθηκε πριν από τη Σέρβικη κατοχή και συγκεκριμένα κατά το πρώτο μισό του 14ου αιώνα (εποχή Παλαιολόγων).
Στο κέντρο της παλιάς πόλης (Βαρόσι) και σε αρκετό βάθος κάτω από την επιφάνεια της γης βρίσκεται ο περίλαμπρος παλιός μητροπολιτικός ναός των Αγίων Θεοδώρων, μεγάλη ορθογώνια Βασιλική. Κατά μια παράδοση είναι χτισμένος στα ερείπια αρχαίου ναού. Ο ναός κτίσθηκε το έτος 1224 μ.Χ. από το Δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Άγγελο Κομνηνό σ' ανάμνηση της μεγάλης νίκης τον επί των Φράγκων, λίγο έξω από την πόλη. Πρώτη αναφορά της Παλιάς Μητρόπολης έχουμε σε χρυσόβουλο του Ανδρόνικου του πρεσβυτέρου το 1321 μ.Χ. Με λεπτομέρειες την περιγράφει ο Σερραίος ρήτορας Θεόδωρος Πεδιάσιμος στο περίφημο δοκίμιο του "Έκφρασης περί του Ιερού των Φερών (δηλ. Σερρών)" (14ος αιώνας).
Πλίνθινη επιγραφή στο νότιο, μακρύ τείχος του ναού, που λέγει: "ΈΝ ΕΤΕΙ ΑΨΚΕ + Ο ΤΑΠΕΙΝΟΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΣΕΡΡΩΝ ΣΤΕΦΑΝΟΣ - Ο ΚΤΙΤΩΡ", μαρτυρεί ότι το τείχος γκρεμίστηκε και ξαναχτίστηκε το 1725.
Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων είναι περισσότερο γνωστός για τα περίφημα ψηφιδωτά του, από τα οποία ύστερα από την πυρκαγιά του 1913 σώζεται μόνο εκείνο στο οποίο εικονίζεται ο Απόστολος Ανδρέας και διακρίνονται τα χέρια του Απόστολου Λουκά.
Ο ιστορικός αυτός ναός υπέστη πολλές επισκευές και ανακαινίσεις στο πέρασμα των χρόνων, οι οποίες άλλαξαν την αρχική του μορφή. Κατά την μεγάλη πυρκαγιά του 1913 κάηκε σχεδόν ολοσχερώς, η δε αναστήλωση του έγινε αργότερα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Το γραφικό μοναστήρι τον Αγίου Γεωργίου τον Κρυονερίτη βρίσκεται στ' ανατολικά της πόλης, στο δρόμο προς τον Άη Γιάννη. Η προσωνυμία "Κρυονερίτης" οφείλεται στην πηγή κρύου νερού που υπήρχε άλλοτε κοντά. Το μοναστήρι ιδρύθηκε προ του 1298 και έγινε μετόχιο της Μονής Αγίου Προδρόμου το 1344, όταν η Υπομονή, σύζυγος του Σακελλαρίου Μουρμουρά, άρχοντα των Σερρών, το δώρισε στη Μονή Αγίου Προδρόμου. Το μοναστήρι υπέστη πολλές καταστροφές από τους Τούρκους το 1572, οπότε και έπεσε ο κομψός τρούλος του, ο οποίος αντικαταστάθηκε από ημισφαιρική οροφή που καλυπτόταν εξωτερικά από τετράπλευρη πυραμιδοειδή στέγη. Πιθανότατα η στέγαση αυτή να έγινε στις επισκευές του έτους 1864, που αναφέρονται στη λίθινη επιγραφή της δυτικής εξωτερικής πλευράς του μνημείου.
Σπουδαίας αρχαιολογικής αξίας είναι οι δυο εικόνες που κοσμούν το σύγχρονο τέμπλο και παριστάνουν η μία την Παναγία βρεφοκρατούσα με το επίθετο "Παντάνουσα" (του έτους 1694) και η άλλη το Χριστό Παντοκράτορα με την επιγραφή "Δέησις του δούλου του θεού Ακακύου μοναχού".
Σε μια απόκρημνη χαράδρα του Παγγαίου Όρους βρίσκεται η Ιερά Μονή της Εικοσιφοίνισσας μέσα σε πυκνά και παρθενικά δάση, στα οποία βασιλεύει μυστηριώδης σιγή, που διακόπτεται μόνο από τους ψιθύρους και τα κελαηδήματα των πουλιών. Η Μονή αριθμεί ιστορική αξία πολλών εκατονταετηρίδων και τιμάται στ' όνομα της Θεοτόκου, της οποίας σώζεται εκεί Αχειροποίητος εικόνα, ζωγραφισμένη προ αμνημονεύτων χρόνων και προσελκύει τους χριστιανούς όλης της Μακεδονίας.
Η ετοιμολογία της ονομασίας της Μονής κατά μια εκδοχή είναι από το είκοσι φοίνικες. Κατ' άλλη παράδοση ο Γερμανός, ο πρώτος κτήτορας, όταν απελπίστηκε λόγω έλλειψης νερού και σκεφτόταν να χτίσει σε κάποιο άλλο μέρος τη Μονή, είδε οπτασία, κατά την οποία η Παναγία έστειλε ένα κοτσύφι (κόσσυφον), το οποίο ανακάλυψε νερό μέσα σε πυκνούς θάμνους. Από το γεγονός αυτό η Μονή αυτή ονομάστηκε Κοσσυφίνισσα και Κοσσύνιτσα. Κατ’ άλλη, επικρατέστερη εκδοχή, η Μονή πήρε τ' όνομα της από την Αχειροποίητο εικόνα, η οποία έχει κόκκινο χρώμα [εικών - φοινίσουσα (=κόκκινη)].
Κατά την παράδοση η Μονή ιδρύθηκε το 518 μ.Χ. από τον όσιο Γερμανό, στον οποίο εμφανίστηκε άγγελος Κυρίου και τον διέταξε να ιδρύσει τη Μονή στη Μακεδονία.
Δεύτερος κτήτορας της Μονής θεωρείται ο Διονύσιος, ο οποίος χρημάτισε και Οικουμενικός Πατριάρχης Κων/πόλεως (1472-1478), ανακηρύχθηκε από την Εκκλησία μας Άγιος, τα δε λείψανα του φυλάγονται μέχρι σήμερα στη Μονή.
Από το 1805 και μετά οι Ηγούμενοι Χρύσανθος (1805), Νεκτάριος Κων/πόλεως (1816-1818), Χατζηανανίας (1818), Κύριλλος (1821-1822) και Βενιανίμ (1833-1834) αποτέλεσαν τον κορμό της Εθνικής Αντίστασης, στην Μονή δε όρκισε τους άνδρες του ο ήρωας Εμμανουήλ Παπάς.
Η Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου βρίσκεται 9 χιλιόμετρα ανατολικά της πόλης των Σερρών σε μια χαράδρα τον Μενοικίου όρους, σ’ ένα γραφικό και ευλαβικό περιβάλλον, όπου η ψυχή αποσπάται στ’ αλήθεια από κάθε πεζή φροντίδα και υψώνεται στην αιωνιότητα. Εκεί ζει κανείς την ειρήνη του φωτός και την ποίηση της βιβλικής γαλήνης. Ζει ένα ανέπαφο τμήμα του βυζαντινού κόσμου, αφιερωμένο στον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η Μονή έχει πραγματικά μια ατμόσφαιρα αιωνιότητας και περιβάλλεται από μια αληθινή γοητεία.
Η Μονή χτίστηκε το 1270 μ.Χ. από τον Ιωαννίκιο, ο οποίος διετέλεσε και Επίσκοπος Εζεβών (σημ. Δάφνης). Κατόπιν ο ανιψιός του. Ιωακείμ, Μητροπολίτης Ζιχνών, κατά το έτος 1300 περιέβαλε τη Μονή με υψηλά και στερεά τείχη και την προίκισε με βασιλικές δωρεές (μετόχια και γαίες).
Από το έτος 1332 μ.Χ. την Εφορία της Μονής ανέλαβε ο τότε μέγας Δομέστικος και μετέπειτα αυτοκράτορας Ιωάννης Κατακουζινός. Επί της Εφορίας του η Μονή αναδείχθηκε με Χρυσόβουλο Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική.
Το 1345 μ.Χ. η Μονή υπέστη πολλές καταστροφές στα κτήματα της από την επιδρομή των Σέρβων. Μόνο χάρη στην Ελένη, σύζυγο του Σέρβου Κράλη Στέφανου Δουσάν, διέφυγε την ολοκληρωτική καταστροφή.
Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας η Μονή αυτή είχε τη μεγάλη τιμη να υποδεχθεί στους κόλπους της τον πρώτο μετά την Άλωση της Κων/πολης Πατριάρχη Γεννάδιο το Σχολάριο. Ο Γεννάδιος, όπως λέει η ιστορία, πατριάρχευσε 3 χρόνια, από το 1453 ως το 1457, οπότε παραιτήθηκε και ήρθε στη Μονή του Προδρόμου. Το 1462 προσκλήθηκε για δεύτερη φορά στον Πατριαρχικό θρόνο, τον οποίο διατήρησε ένα μόνο χρόνο. Το 1464 ανήλθε για τρίτη φορά στον Πατριαρχικό θρόνο, αλλά αντικαταστάθηκε από τον Ιωάσαφ τον Α' πριν συμπληρωθεί ένας χρόνος και επανήλθε στη Μονή του Προδρόμου, όπου πέθανε το 1472. Ο τάφος του Γενναδίου ήταν γνωστό από παράδοση ότι βρισκόταν στο μεσαίο τμήμα του καθολικού ναού της Μονής, κοντά στους τάφους των Κτιτόρων. Το Μάιο του 1854 έγινε η ανακομιδή των λειψάνων του, τα οποία βρίσκονται σήμερα εντός κιβωτίου. Κοντά στον τάφο του υπάρχει μαρμάρινη πλακά με χαραγμένο τιμητικό επίγραμμα του ποιητή Ηλία Τανταλίδη, το οποίο είχε αποστείλει το Πατριαρχείο Κων/πόλεως, όταν έγινε η ανακομιδή των λειψάνων του σοφού Πατριάρχη.
Η Μονή υπήρξε κέντρο μια αδιάλειπτης ζωγραφικής κίνησης. Υπάρχουν εδώ εικονογραφίες του 14ου αιώνα από τις πιο ενδιαφέρουσες στη χώρα μας καθώς και ωραίες τοιχογραφίες του έτους 1630. Επίσης έχει σπουδαίο εικονοστάσιο (τέμπλο) από ξύλο καρυδιάς καλλιτεχνικότατα στολισμένο από το έτος 1804.
Στον τετράγωνο αρχαίο πύργο της Μονής, που μετατράπηκε σε Βιβλιοθήκη, υπήρχαν 100 τόμοι χειρογράφων σε μεμβράνες, 200 τόμοι χειρογράφων σε χαρτί, 1500 τόμοι διαφόρων εντύπων βιβλίων, 4 χρυσόβουλα βυζαντινών αυτοκρατόρων σε μεμβράνη, 5 πατριαρχικά σιγίλια, 4 κώδικες παλαιοί και πολλά άλλα πολύτιμα ιερά αντικείμενα, που άρπαξαν οι Βούλγαροι κατά το 1913 και 1917.
Το Χιονοχώρι, αναρριχημένο στις απόκρημνες πλαγιές του Μενοικίου όρους, είναι αληθινή κιβωτός, στην οποία φυλάγεται με ιδιαίτερη ευλάβεια ένα ατόφιο τμήμα της βυζαντινής μας παράδοσης, το βυζαντινό εξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων, λαξευμένο σε βράχο, στο οποίο ο επισκέπτης ζει μια πραγματική ατμόσφαιρα των πρώτων αιώνων του μοναχισμού. Στο εξωκλήσι αυτό κατά την ιστορική παράδοση, κατέφυγε ο Ιωαννίκιος, ο ιδρυτής της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου, μαζί με τον μικρό του ανιψιό Ιωακείμ. Το υγρό κλίμα όμως άρχισε να βλάπτει την υγεία του μεγάλου αυτού ασκητή κι έτσι αναγκάστηκε να κατέβει στην άλλη πλευρά του Μενοικίου όρους, όπου ίδρυσε την περίφημη Μονή του Τιμίου Προδρόμου.
Εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το τελευταίο υπόλειμμα κάστρου, που βρίσκεται στο σημερινό χωριό Δάφνη, ο σωζόμενος πανύψηλος Πύργος, ο γνωστός στους ντόπιους ως "Πύργος της Μάρως". Η Μάρω, από την οποία πήρε και το όνομα ο Πύργος, υπήρξε σύζυγος του Μουράτ Β' και κόρη του Σέρβου ηγεμόνα Γεωργίου Μπράκοβιτς, ήταν δε από τη μητέρα της Καντακουζινή, εγγονή του Ματθαίου Καντακουζηνού και ανιψιά της Ελένης, συζύγου του Δαυίδ Κομνηνού, τελευταίου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας.
Η Μάρω, μετά το θάνατο του Μουράτ Β', κληρονόμησε την κωμόπολη Δάφνη, της οποίας το αρχαίο όνομα ήταν Εζεβαί, εγκαταστάθηκε εδώ και έζησε με πολλές τιμές και απεριόριστη ισχύ.
Στον Παλαιό Κώδικα της Ιερής Μητρόπολης των Αγ. Θεοδώρων (Σερρών), στον οποίο γίνεται καταγραφή των αγίων σκευών και αμφίων της Μητρόπολης, αναφέρεται και "Εικόνισμα της κυρά Μάρως οπού είχε το Τίμιον Ξύλον", πράγμα που δείχνει ότι είχε δωρίσει στο Μητροπολιτικό ναό εικόνα της Παναγίας συρτή διακοσμημένη, που είχε και Τίμιο ξύλο.
Αν και η Μάρω βρισκόταν τόσο μακριά από τη Σουλτανική αυλή, εξακολουθούσε να. επηρεάζει την εν γένει πολιτική της Τουρκίας, γεγονός που επέσυρε το φθόνο των Τούρκων αξιωματούχων, οι οποίοι έστειλαν ανθρώπους στη Δάφνη για να τη δολοφονήσουν. Αυτή όμως κατόρθωσε να φύγει έγκαιρα και να κρυφτεί σε γειτονικό χωρίο, οπού και λίγο αργότερα πέθανε.
Τρία Τουρκικά Μνημεία διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση στις Σέρρες. Το Ζιντζιρλή Τζαμί παρουσιάζει αξιόλογο ενδιαφέρον γιατί φέρει φανερή την επίδραση της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Στο τζαμί διασώζεται ωραιότατος καλλιμάρμαρος Άμβωνας, που παρουσιάζει μεγάλες αναλογίες και ομοιότητες με τους παλαιοχριστιανικούς άμβωνες των βυζαντινών ναών.
Το τέμενος του Αχμέτ Πασά. κοντά στο χείμαρρο των Αγίων Αναργύρων, κτίσθηκε, σύμφωνα με μια επιγραφή στο υπέρυθρο του μνημείου, το έτος 1492 από τον Μεχμέτ Μπέη, γιο του Σελήμ Α'. Το τέμενος αυτό εξαιτίας της κομψότητας και της ρυθμικής του ομοιότητας προς τους χριστιανικούς ναούς, ονομάσθηκε από τους Σερραίους "Αγία Σοφία". Δίπλα ακριβώς από το τέμενος βρίσκονταν σε ιδιαίτερο περίβολο τα ωραία Μαυσωλεία των κατακτητών. Στα Μαυσωλεία αυτά βρισκόταν και ο τάφος της οικογένειας του Ισμαήλ Μπέη, διοικητή των Σερρών.
Το Μπεζεστένι, κτίσμα του 16ου-17ου αιώνα βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της πόλης και λειτουργεί ως Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου έχει αποθησαυρισθεί όλος ο αρχαιολογικός πλούτος του Νομού. Το Μπεζεστένι χτίστηκε κατά το πρότυπο των βυζαντινών αγορών και πιθανώς από Έλληνα αρχιτέκτονα. Το όνομα του σημαίνει αγορά υφασμάτων. Οι σκεπαστές αυτές αγορές (Μπεζεστένια), ήταν πολύ αγαπητές και συνηθισμένες στις μουσουλμανικές πόλεις, το παράδειγμα των οποίων απέκτησαν και οι καταχτημένες βυζαντινές πόλεις. Ο Τούρκος περιηγητής του 17ου αιώνα γράφει στο σύγγραμμα του ότι "υπάρχει θαυμάσιο λιθόκτιστο κτίριο, μολυβοσκέπαστο και αυτό είναι το Μπεζεστένι".
Σήμερα στην Ελλάδα σώζονται δύο μόνο Μπεζεστένια: της Θεσσαλονίκης και των Σερρών.
Μεγάλο πλήθος επισκεπτών, Έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι επισκέπτονται κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου το Νομό για να παρακολουθήσουν από κοντά τις νέες "Αμαζόνες" που για μια μέρα το χρόνο παίρνουν στα χέρια τους την εξουσία του χωριού. Οι παντρεμένες γυναίκες εκλέγουν μια γυναίκα για πρόεδρο, της οποίας η θητεία είναι τετραετής. Έπειτα εκλέγονται και τα υπόλοιπα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, που είναι επίσης γυναίκες. Όλες οι θέσεις καταλαμβάνονται την ημέρα εκείνη από γυναίκες. Παντού βλέπει κανείς γυναίκες- γυναίκα τροχονόμο, γυναίκα ταχυδρόμο κ.λ.π. Οι άνδρες ασχολούνται με δουλειές του σπιτιού, πλένουν ρούχα, σιδερώνουν, φροντίζουν τα παιδιά και γενικά φορούν την ποδιά της νοικοκυράς και ασχολούνται με το σπίτι, το οποίο εσκεμμένα οι γυναίκες έχουν αφήσει ακατάστατο.
Και ενώ οι άνδρες ασχολούνται με τα οικιακά, οι γυναίκες συνεδριάζουν στα καφενεία με επικεφαλής την πρόεδρο. Καπνίζουν, χαρτοπαίζουν και γλεντούν μέχρι το πρωί. Σ' όλες αυτές τις εκδηλώσεις δεν παρίσταται κανένας άνδρας. Και αν τολμήσει κανείς να εμφανιστεί, το λιγότερο που έχει να πάθει είναι να τον "μπουγελώσουν".
Οι Αναστενάρηδες, οι σύγχρονοι αυτοί βάκχοι-χριστιανοί μέσα στις μικροκοινωνίες των αναστενάρικων χωριών όπου ζουν, αποτελούν μια ιδιαίτερη τάξη, ένα "τάγμα" θα λέγαμε, αντίστοιχο προς τους αρχαίους "ιερούς θιάσους" διονυσιακού τύπου. Αυτοί εκκλησιάζονται πολύ σπάνια, τη δε λατρεία τους τελούν σε ιδιωτικά ιερά, που ονομάζονται κονάκια. Ανώτατο αρχηγό τους έχουν το "αναστενάρικο εικόνισμα του Αγίου" και ανώτατο ιεράρχη τους τον Αρχιαναστενάρη, ο οποίος είναι μάντης, εξορκιστής, θεραπευτής, βροχοποιός και θεμελιωτής ιερών και οίκων.
Το απόγευμα της 21ης Μαΐου τελείται η πρώτη, πάνδημος πυροβασία, που είναι συγκλονιστική για τους θεατές. Η ιερή φωτιά ανάβεται από συγκεκριμένο μύστη, ο οποίος κατέχει το προνόμιο του λειτουργήματος αυτού από προγονική κληρονομιά. Όταν οι φλόγες κατακαθίσουν και σχηματισθεί παχιά ανθρακιά, ειδοποιούνται και καταφθάνουν οι Αναστενάρηδες σε πομπή, οι οποίοι και αρχίζουν τον κυκλικό χορό γύρω από την ιερή ανθρακιά, ενώ η μουσική που εξοργιάζει την ψυχή, εντείνει συνεχώς το ρυθμό και τον ήχο. Το βροντερό τύμπανο μαστιγώνει τα νεύρα των οιστρόπληκτων Αναστενάρηδων και με το διεγερτικό ρυθμό, ο οποίος ολοένα επιταχύνεται, οδηγεί τους μύστες σε εκστασιακή μέθη. Σε λίγο ο Άγιος δείχνει το δρόμο και ο πρώτος μύστης κατειλημμένος από την ιερή μανία, προχωρεί ξυπόλυτος στους αναμμένους άνθρακες και χορεύει κρατώντας κωδωνοφόρο εικόνισμα ή ιερό μαντήλι. Το οιστρόπληκτο σώμα του, κατά τη μεγάλη εκείνη στιγμή, δεν παθαίνει καμία βλάβη χάρη σ' ένα χημισμό που παραμένει ακόμα άγνωστος στην επιστήμη. Η ακαΐα φαινόμενο που συναντάται σ' όλους τους αιώνες και σ' όλο τον κόσμο, παραμένει ανεξήγητο, αληθινό μυστήριο. Η πυροβασία βασίζεται - από θρησκειολογική άποψη - στη δυϊστική πίστη των Αναστενάρηδων περί υπάρξεως πνεύματος Κακού, το οποίο νομίζουν ότι εξουδετερώνουν με την πυροβασία τους και συγκεκριμένα με τη βοήθεια του Αγίου, εκπροσώπου του πνεύματος του Καλού.
Ο Καλόγερος είναι άλλο ένα θρακικό έθιμο που τελείται επίσης στο χωριό Αγία Ελένη τη Δευτέρα της Τυρινής. Τη γιορτή αυτή αρχίζουν πάλι οι Αναστενάρηδες με απόκρυφη μυσταγωγία και συμμετέχουν και οι μίμοι, οι οποίοι συγκροτούν το θίασο: ο βασιλιάς, το βασιλόπουλο, ο καπιστράς, ο καλόγερος, η νύφη, η μπάμπω με το εφταμηνίτικο, οι γύφτοι με την αρκούδα και τέλος οι Κουρουτζήδες (φύλακες).
Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο με καταγωγή στην αρχαία εποχή, που επικρατούσε η "κλήδονα". Κλήδονα σημαίνει πράξεις ή λέξεις τυχαίες και ασυνάρτητες, που ακούγονταν κατά τη διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες απέδιδαν προφητική σημασία. Στη νεοελληνική αντίληψη το έθιμο αυτό εξελίχθηκε σε μια όμορφη και ενδιαφέρουσα ιεροτελεστία, περισώζοντας τους ερωτικούς χρησμούς. Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αη-Γιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συμπίπτει με τη θερινή τροπή του ήλιου, η δύναμη του οποίου φανερώνει κυρίως τα μελλούμενα, σύμφωνα με τις θαμπές μνήμες του παρελθόντος.
Πολλές ακόμη γιορτές συγκεντρώνουν τους κατοίκους του Νομού Σερρών σε συγκεκριμένο σημείο, όπως ο Ζάμαντας την ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής στην Πεντάπολη, η Θανάτωση του Δράκου την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου στο Νέο Σούλι, το Μάτιασμα το βράδυ της Αποκριάς στο χωριό Εμμανουήλ Παπάς, η γιορτή των Μεταναστών στο Βαμβακόφυτο το τελευταίο Σάββατο του Ιουλίου με το αντάμωμα των ξενιτεμένων με τούς ντόπιους, ο Αγιασμός της Φασολάδας την Καθαρά Δευτέρα με συσσίτιο των επισκεπτών, το Προσκύνημα στην Ιερά Μονή του Ιωάννου του Προδρόμου, έθιμο που κρατά πάνω από 200 χρόνια, η γιορτή του Κερασιού στην Αναστασία, η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου με αναπαράσταση του βλάχικου γάμου στο Λαϊλιά, τα "Ελευθέρια" στις Σέρρες και το Σιδηρόκαστρο στις 22 και 27 Ιουνίου, αντίστοιχα, ο Πολιτιστικός Αύγουστος στην Ηράκλεια, η γιορτή κρασιού στους Αμπέλους, τα "Γεφυρουδιανά" στο Γεφυρούδι αλλά και πολλές άλλες.
Κατά την παράδοση η Γερακίνα έζησε γύρω στα 1850-1870 σε μια οικία της Νιγρίτας, στη γραφική συνοικία 'Τσουκαλάδες". Ήταν εξαιρετικά όμορφη και γι' αυτό περιζήτητη νύφη. Όλα τα παλικάρια προσπαθούσαν να καταχτήσουν την ωραία Γερακίνα. Ο "Χάρος" όμως ζήλεψε την ομορφιά της και ήρθε πολύ νωρίς να την πάρει. Μια μέρα λοιπόν το μεσημέρι μόλις είχε στρωθεί το τραπέζι η Γερακίνα πήγε με τη "στάμνα" της να φέρει νερό οπό το πηγάδι. Ρίχνοντας όμως τον "κουβά" στο πηγάδι, έχασε την ισορροπία της κι έπεσε μέσα, αφήνοντας απελπισμένες φωνές. Στο άκουσμα των φωνών, κατά τους στίχους του τραγουδιού, "έτρεξαν μικροί μεγάλοι" και μεταξύ αυτών και το γενναίο παλικάρι της, το οποίο χωρίς δισταγμό κατέβηκε στο πηγάδι, για να σώσει την αγαπημένη του. Μετά από λίγο όμως ανέσυραν επάνω το νέο μισοπεθαμένο και τη Γερακίνα "νεκρή". Το πηγάδι αυτό της Γερακίνας, το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα στη Νιγρίτα (στη συνοικία 'Τσουκαλάδες") απέμεινε ο τελευταίος μάρτυρας της λαϊκής αυτής παράδοσης. Λίγα χρόνια αργότερα, σ' ένα καφενείο της Νιγρίτας, βρέθηκε ο λαϊκός ποιητής και τραγουδιστής, ο οποίος έκανε την ιστορία της Γερακίνας τραγούδι. Από τότε η Γερακίνα σαν τραγούδι και σαν χορός πέρασε στην αιωνιότητα και δεν άργησε να περάσει τα όρια της μικρής Νιγρίτας, για να γίνει γνωστή πανελλήνια και ν' αγαπηθεί τόσο από το λαό.
ΕΘΙΜΑ και ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ
Γνωστό σ’ ολόκληρη την Ελλάδα είναι το έθιμο της Γυναικοκρατίας στις Κοινότητες της Μονοκλησιάς, Ν. Πετράς και Ά. Καμήλας και τ' Αναστενάρια της Κοινότητας Αγ. Ελένης.
Μεγάλο πλήθος επισκεπτών, Έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι επισκέπτονται κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου το Νομό για να παρακολουθήσουν από κοντά τις νέες "Αμαζόνες" που για μια μέρα το χρόνο παίρνουν στα χέρια τους την εξουσία του χωριού. Οι παντρεμένες γυναίκες εκλέγουν μια γυναίκα για πρόεδρο, της οποίας η θητεία είναι τετραετής. Έπειτα εκλέγονται και τα υπόλοιπα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, που είναι επίσης γυναίκες. Όλες οι θέσεις καταλαμβάνονται την ημέρα εκείνη από γυναίκες. Παντού βλέπει κανείς γυναίκες- γυναίκα τροχονόμο, γυναίκα ταχυδρόμο κ.λ.π. Οι άνδρες ασχολούνται με δουλειές του σπιτιού, πλένουν ρούχα, σιδερώνουν, φροντίζουν τα παιδιά και γενικά φορούν την ποδιά της νοικοκυράς και ασχολούνται με το σπίτι, το οποίο εσκεμμένα οι γυναίκες έχουν αφήσει ακατάστατο.Και ενώ οι άνδρες ασχολούνται με τα οικιακά, οι γυναίκες συνεδριάζουν στα καφενεία με επικεφαλής την πρόεδρο. Καπνίζουν, χαρτοπαίζουν και γλεντούν μέχρι το πρωί. Σ' όλες αυτές τις εκδηλώσεις δεν παρίσταται κανένας άνδρας. Και αν τολμήσει κανείς να εμφανιστεί, το λιγότερο που έχει να πάθει είναι να τον "μπουγελώσουν".
Το έθιμο είναι θρακικό και το έφεραν εδώ οι θράκες πρόσφυγες. Ονομάζεται και γιορτή της "Μπάμπως", καθώς και "βρεξούδια", γιατί εκείνη τη μέρα περιβρέχουν του άνδρες που θα τολμήσουν να βγουν από το σπίτι. Το έθιμο αποτελεί μια μακρινή ανάκληση του μητριαρχικού πνεύματος της πρωτόγονης εποχής, που ήταν έκδηλο στη θρησκεία των Μικρασιατών της Προϊστορικής εποχής. Πιθανώς επέδρασε και στις βόρειες περιοχές (Θράκης) και διατηρήθηκε αμυδρά στη ζωή με το έθιμο αυτό.
Τα τελευταία χρόνια το έθιμο έχει πάρει ιδιαίτερο πανηγυρικό χαρακτήρα και έχει γίνει πραγματικός τουριστικός μαγνήτης με τα "'Διονυσιακά" αυτά γλέντια, στα οποία πρωταγωνιστούν οι γυναίκες.
Το χωριό Αγία Ελένη είναι πασίγνωστο για τα "Αναστενάρια" του, γιορτή που τελείται με βακχιχό μεγαλείο την 21η Μαΐου, γιορτή των Αγ. Κων/νου και Ελένης. Τα Αναστενάρια παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον τόσο από λαογραφική όσο και από θρησκειολογική άποψη, γιατί διέσωσαν μέχρι σήμερα αυτούσια και ζωντανά λατρευτικά στοιχεία της αρχαίας λατρείας του Διόνυσου. Κι αυτό το έθιμο έχει επίσης μεταφερθεί από τη Θράκη, από απομακρυσμένα θρακικά χωριά, τα οποία έμειναν ανεπηρέαστα από τα ρεύματα του σύγχρονου πολιτισμού, οι δε πιστοί της ιδιότυπης αυτής λατρείας κατόρθωσαν να διατηρήσουν την Διονυσιακή λατρεία με στοιχεία σε εκπληκτικό βαθμό πρωτογονικά.
Οι Αναστενάρηδες, οι σύγχρονοι αυτοί βάκχοι-χριστιανοί μέσα στις μικροκοινωνίες των αναστενάρικων χωριών όπου ζουν, αποτελούν μια ιδιαίτερη τάξη, ένα "τάγμα" θα λέγαμε, αντίστοιχο προς τους αρχαίους "ιερούς θιάσους" διονυσιακού τύπου. Αυτοί εκκλησιάζονται πολύ σπάνια, τη δε λατρεία τους τελούν σε ιδιωτικά ιερά, που ονομάζονται κονάκια. Ανώτατο αρχηγό τους έχουν το "αναστενάρικο εικόνισμα του Αγίου" και ανώτατο ιεράρχη τους τον Αρχιαναστενάρη, ο οποίος είναι μάντης, εξορκιστής, θεραπευτής, βροχοποιός και θεμελιωτής ιερών και οίκων.
Το περίφημο έθιμο της Πυροβασίας ή Αναστενάρια περικλείει πολύ ενδιαφέρουσες ιεροπραξίες και μυσταγωγίες όπως είναι: η τελετουργική ζωοθυσία, η ένθεος έκσταση των μυστών, η πυροβασία των οιστροπληχθέντων και η ακαΐα τους. Η τελετή αρχίζει από την παραμονή της 21ης Μαΐου με την ιερή ζωοθυσία και τη μεταφορά των αναστενάρικων εικόνων από την εκκλησία του χωριού στο κονάκι, όπου τελείται η αγρυπνία και γενικά η προετοιμασία των μυστών για την οιστροπληξία, που κορυφώνεται κατά την 21η Μαΐου παρέχοντας τη δυνατότητα της πυροβασίας και εξασφαλίζοντας στους πιστούς την ακαΐα.
Το πρωί της 21ης Μαΐου οι Αναστενάρηδες μεταφέρουν τα αναστενάρικα κωδωνοφόρα εικονίσματα και τα εναποθέτουν στο Αγίασμα, τόπο ιερό μέσα σε άλσος. Οι εικόνες αυτές, οι "Χάρες" όπως λέγονται, παριστάνουν το ιερό ζεύγος των Αγίων Κων/νου και Ελένης. Κατά τοις Αναστενάρηδες οι "Χάρες" είναι που τους δίνουν την ικανότητα να βαδίζουν στη φωτιά.
Το απόγευμα της 21ης Μαΐου τελείται η πρώτη, πάνδημος πυροβασία, που είναι συγκλονιστική για τους θεατές. Η ιερή φωτιά ανάβεται από συγκεκριμένο μύστη, ο οποίος κατέχει το προνόμιο του λειτουργήματος αυτού από προγονική κληρονομιά. Όταν οι φλόγες κατακαθίσουν και σχηματισθεί παχιά ανθρακιά, ειδοποιούνται και καταφθάνουν οι Αναστενάρηδες σε πομπή, οι οποίοι και αρχίζουν τον κυκλικό χορό γύρω από την ιερή ανθρακιά, ενώ η μουσική που εξοργιάζει την ψυχή, εντείνει συνεχώς το ρυθμό και τον ήχο. Το βροντερό τύμπανο μαστιγώνει τα νεύρα των οιστρόπληκτων Αναστενάρηδων και με το διεγερτικό ρυθμό, ο οποίος ολοένα επιταχύνεται, οδηγεί τους μύστες σε εκστασιακή μέθη. Σε λίγο ο Άγιος δείχνει το δρόμο και ο πρώτος μύστης κατειλημμένος από την ιερή μανία, προχωρεί ξυπόλυτος στους αναμμένους άνθρακες και χορεύει κρατώντας κωδωνοφόρο εικόνισμα ή ιερό μαντήλι. Το οιστρόπληκτο σώμα του, κατά τη μεγάλη εκείνη στιγμή, δεν παθαίνει καμία βλάβη χάρη σ' ένα χημισμό που παραμένει ακόμα άγνωστος στην επιστήμη. Η ακαΐα φαινόμενο που συναντάται σ' όλους τους αιώνες και σ' όλο τον κόσμο, παραμένει ανεξήγητο, αληθινό μυστήριο. Η πυροβασία βασίζεται - από θρησκειολογική άποψη - στη δυϊστική πίστη των Αναστενάρηδων περί υπάρξεως πνεύματος Κακού, το οποίο νομίζουν ότι εξουδετερώνουν με την πυροβασία τους και συγκεκριμένα με τη βοήθεια του Αγίου, εκπροσώπου του πνεύματος του Καλού.
Γενικά, η λαϊκή αυτή θρακική λατρεία, που έχει διασωθεί από την Αρχαιότητα, εκτός από τη βακχεία των Αναστενάρηδων διασώζει πολλά κατάλοιπα της Διονυσιακής λατρείας και αποδεικνύει την αδιάλειπτη συνέχιση του διονυσιασμού και σήμερα. Με άλλα λόγια αποτελεί μια εξωτερικά εκχριστιανισμένη μορφή της πανάρχαιας λατρείας του Διόνυσου.
Ο Καλόγερος είναι άλλο ένα θρακικό έθιμο που τελείται επίσης στο χωριό Αγία Ελένη τη Δευτέρα της Τυρινής. Τη γιορτή αυτή αρχίζουν πάλι οι Αναστενάρηδες με απόκρυφη μυσταγωγία και συμμετέχουν και οι μίμοι, οι οποίοι συγκροτούν το θίασο: ο βασιλιάς, το βασιλόπουλο, ο καπιστράς, ο καλόγερος, η νύφη, η μπάμπω με το εφταμηνίτικο, οι γύφτοι με την αρκούδα και τέλος οι Κουρουτζήδες (φύλακες).
Αφού ο θίασος του Καλόγερου επισκεφτεί όλα τα σπίτια τον χωριού, συγκεντρώνονται όλοι οι κάτοικοι στην πλατεία, όπου γίνεται η προετοιμασία του συμβολικού αγρού για τη σπορά και ακολουθεί η πολυσήμαντη σκηνή του θανάτου και της ανάστασης του πρωταγωνιστή Καλόγερου. Μόλις αναγγελθεί η ανάσταση του πρωταγωνιστή, ο θίασος αρχίζει κυκλικό χορό γύρω από το συμβολικά σπαρμένο χωράφι με το Βασιλιά-Σπορέα στην κορυφή του χορού. Μετά το χορό ο Αναστενάρης δίνει τις ευχές του και το πλήθος ευχόμενο "κι από χρόνου" διαλύεται.
Η λαϊκή αυτή θρακική λατρεία παρουσιάζει επίσης εμφανή τα γνωστά στοιχεία του αρχαίου Διονυσιασμού. Οι ερευνητές του εθίμου, βλέπουν στα πάθη και την Ανάσταση του Καλόγερου επιβίωση από τα πάθη και την παλιγγενεσία του θεού Διόνυσου.
Ο Κλήδονας είναι ένα έθιμο με καταγωγή στην αρχαία εποχή, που επικρατούσε η "κλήδονα". Κλήδονα σημαίνει πράξεις ή λέξεις τυχαίες και ασυνάρτητες, που ακούγονταν κατά τη διάρκεια μαντικών τελετών και στις οποίες απέδιδαν προφητική σημασία. Στη νεοελληνική αντίληψη το έθιμο αυτό εξελίχθηκε σε μια όμορφη και ενδιαφέρουσα ιεροτελεστία, περισώζοντας τους ερωτικούς χρησμούς. Ο Κλήδονας ζωντανεύει τη μέρα του Αη-Γιαννιού, στις 24 Ιουνίου, που συμπίπτει με τη θερινή τροπή του ήλιου, η δύναμη του οποίου φανερώνει κυρίως τα μελλούμενα, σύμφωνα με τις θαμπές μνήμες του παρελθόντος.
Ο εορτασμός αρχίζει από την παραμονή με τις μεγάλες φωτιές που ανάβονται και τις πηδούν ακόμα και τα παιδιά. Κατόπιν φέρνουν οι ανύπαντρες κοπέλες από το πηγάδι το αμίλητο νερό και το αδειάζουν στη "γραγούδα" (πήλινο δοχείο), ρίχνοντας μέσα κι από ένα "ριζικάρι", κάποιο προσωπικό, συνήθως πολύτιμο, αντικείμενο. Σκεπάζουν έπειτα τη γραγούδα και την αφήνουν όλη νύχτα κάτω από τον ξάστερο ουρανό. Πηγαίνουν τότε όλες για ύπνο και ονειρεύονται τον άντρα που θα παντρευτούν.
Την επόμενη μέρα ανοίγεται με τραγούδια η γραγούδα και καθώς η κάθε μια παίρνει πίσω το αντικείμενο που της ανήκει, ακούγεται και από ένα δίστιχο, το περιεχόμενο του οποίου έχει κάποια σημασία για το "ριζικό" της κοπέλας, στην οποία εκείνη τη στιγμή απευθύνεται. Τα ριζικάρια κάποτε τελειώνουν και καθώς βασιλεύει ο ήλιος κάθε κοπέλα γεμίζει το στόμα της με μια γουλιά αμίλητο νερό, στέκεται μπροστά στο παράθυρο και περιμένει μέχρι ν' ακούσει το πρώτο ανδρικό όνομα. Αυτό πιστεύεται πως θα είναι και το όνομα του άντρα που θα παντρευτεί.
Πολλές ακόμη γιορτές συγκεντρώνουν τους κατοίκους του Νομού Σερρών σε συγκεκριμένο σημείο, όπως ο Ζάμαντας την ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής στην Πεντάπολη, η Θανάτωση του Δράκου την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου στο Νέο Σούλι, το Μάτιασμα το βράδυ της Αποκριάς στο χωριό Εμμανουήλ Παπάς, η γιορτή των Μεταναστών στο Βαμβακόφυτο το τελευταίο Σάββατο του Ιουλίου με το αντάμωμα των ξενιτεμένων με τούς ντόπιους, ο Αγιασμός της Φασολάδας την Καθαρά Δευτέρα με συσσίτιο των επισκεπτών, το Προσκύνημα στην Ιερά Μονή του Ιωάννου του Προδρόμου, έθιμο που κρατά πάνω από 200 χρόνια, η γιορτή του Κερασιού στην Αναστασία, η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου με αναπαράσταση του βλάχικου γάμου στο Λαϊλιά, τα "Ελευθέρια" στις Σέρρες και το Σιδηρόκαστρο στις 22 και 27 Ιουνίου, αντίστοιχα, ο Πολιτιστικός Αύγουστος στην Ηράκλεια, η γιορτή κρασιού στους Αμπέλους, τα "Γεφυρουδιανά" στο Γεφυρούδι αλλά και πολλές άλλες.
Η φημισμένη σ' ολόκληρη την Ελλάδα Γερακίνα, που το τραγούδι της αποτελεί σήμερα πανελλήνιο ύμνο της λαϊκής Μούσας, έχει πατρίδα της τη Νιγρίτα.
Κατά την παράδοση η Γερακίνα έζησε γύρω στα 1850-1870 σε μια οικία της Νιγρίτας, στη γραφική συνοικία 'Τσουκαλάδες". Ήταν εξαιρετικά όμορφη και γι' αυτό περιζήτητη νύφη. Όλα τα παλικάρια προσπαθούσαν να καταχτήσουν την ωραία Γερακίνα. Ο "Χάρος" όμως ζήλεψε την ομορφιά της και ήρθε πολύ νωρίς να την πάρει. Μια μέρα λοιπόν το μεσημέρι μόλις είχε στρωθεί το τραπέζι η Γερακίνα πήγε με τη "στάμνα" της να φέρει νερό οπό το πηγάδι. Ρίχνοντας όμως τον "κουβά" στο πηγάδι, έχασε την ισορροπία της κι έπεσε μέσα, αφήνοντας απελπισμένες φωνές. Στο άκουσμα των φωνών, κατά τους στίχους του τραγουδιού, "έτρεξαν μικροί μεγάλοι" και μεταξύ αυτών και το γενναίο παλικάρι της, το οποίο χωρίς δισταγμό κατέβηκε στο πηγάδι, για να σώσει την αγαπημένη του. Μετά από λίγο όμως ανέσυραν επάνω το νέο μισοπεθαμένο και τη Γερακίνα "νεκρή". Το πηγάδι αυτό της Γερακίνας, το οποίο σώζεται ακόμη και σήμερα στη Νιγρίτα (στη συνοικία 'Τσουκαλάδες") απέμεινε ο τελευταίος μάρτυρας της λαϊκής αυτής παράδοσης. Λίγα χρόνια αργότερα, σ' ένα καφενείο της Νιγρίτας, βρέθηκε ο λαϊκός ποιητής και τραγουδιστής, ο οποίος έκανε την ιστορία της Γερακίνας τραγούδι. Από τότε η Γερακίνα σαν τραγούδι και σαν χορός πέρασε στην αιωνιότητα και δεν άργησε να περάσει τα όρια της μικρής Νιγρίτας, για να γίνει γνωστή πανελλήνια και ν' αγαπηθεί τόσο από το λαό.
Με πρωτοβουλία της Πολιτιστικής εταιρείας Νιγρίτας έχει καθιερωθεί να γιορτάζονται κάθε χρόνο την εβδομάδα του Πάσχα τα "ΓΕΡΑΚΙΝΕΙΑ", γιορτή αφιερωμένη στη μνήμη της Γερακίνας. Ο όμορφος αυτός γιορτασμός, που έχει γίνει θεσμός για τη Νιγρίτα, έχει δώσει ένα πολύ όμορφο πολιτιστικό χρώμα στην πόλη, προσελκύοντας όλο και περισσότερους επισκέπτες κάθε χρόνο.
